5 maja 2016 r. podążyliśmy pod kierunkiem p. Olgi Szymańskiej z Żydowskiego Instytutu Historycznego szlakiem wspomnień po żydowskiej Pradze.
Praga była od wieków miejscem sprzyjającym osadnictwu żydowskiemu (wobec zakazu osiedlanie się na lewym brzegu Wisły). Dopiero jednak w połowie XVIII w. w wyniku ustawy sejmowej, Żydzi stali się jej pełnoprawnymi obywatelami. Na przełomie XVIII/XIX wieku Pragę zamieszkiwało około 5 tys. Żydów, w połowie XIX wieku stanowili 26-33%, a w połowie wieku XX już około 40% mieszkańców. Największe zagęszczenie ludności żydowskiej było na ulicach Targowej, Brzeskiej, Ząbkowskiej, Stalowej (na odcinku ulic Konopackiej i Szwedzkiej), Kępnej, częściowo Jagiellońskiej, Szerokiej i Brukowej (obecnie Okrzei i Kłopotowskiego).
Program zwiedzania obejmował miejsca , w których zachowały się dawne obiekty w dość dobrym stanie lub tylko puste miejsca ze wspomnieniem o czymś czego już nie ma.
ŻYDOWSKI DOM AKADEMICKI –ul. Sierakowskiego 7. Potężny przedwojenny budynek , zbudowany w 1926 r. z inicjatywy inżyniera Mojżesza Koernera i z funduszy Stowarzyszenia Pomocy Studentom Żydowskim „Auxilium Academicum Judaicum” jako bursa dla studentów żydowskich studiujących na uczelniach warszawskich. W budynku znajdowało się około 300 miejsc oraz cała infrastruktura konieczna do nauki i spędzania czasu wolnego. Wśród mieszkających studentów był m. in. Menachem Begin /urodzony w Brześciu Litewskim/ student prawa na Uniwersytecie Warszawskim – przyszły premier Izraela oraz laureat Pokojowej Nagrody Nobla. W czasie II wojny św. przeniósł się tutaj Szpital Praski, ponieważ budynki szpitalne zostały zajęte przez wojsko niemieckie. Po wkroczeniu na Pragę wojsk radzieckich w dawnym domu akademickim ulokowało się NKWD a później UB . Obecnie jest tu hotel policyjny.
SYNAGOGA PRASKA . Przy skrzyżowaniu ulic Kłopotowskiego i Jagiellońskiej mieściła się synagoga wzniesiona przez Szmula Zbytkowera. Obok niej w 1807 roku jego syn Berg Sonnenberg wystawił Dom Modlitwy. Na jego miejscu 1836 r. została wzniesiona murowana synagoga wg projektu architekta Józefa Lessela. Synagoga była murowanym budynkiem, wzniesionym na planie okręgu, w stylu klasycystycznym. Była to jedna z pierwszych w Europie okrągłych synagog. Po jej bokach znajdowały się cztery symetrycznie rozmieszczone przedsionki. Wewnątrz była urządzona bardzo skromnie, posiadała niewiele ozdób i dekoracji. Po wojnie została prowizorycznie zabezpieczona, a 21 lipca 1945 roku odbyło się w niej pierwsze powojenne nabożeństwo. W 1961 r. wobec trudności finansowych , władze miasta nakazały zburzyć bóżnicę. Obecnie jest tam plac zabaw dla dzieci .
ŻYDOWSKI DOM WYCHOWAWCZY – ul. Jagiellońska 28 (dawniej Petersburska). Gmach Wychowawczy Warszawskiej Gminy Starozakonnych im. Michała Bergsona wybudowano w latach 1911-1914 . Projektodawcą był architekt Henryk Stifelman. Architektura budynku nawiązuje do tradycji architektury polskiej, późnorenesansowej. Budynek miał służyć praskim dzieciom żydowskim ,w celu zapewnienia im właściwych warunków nauki, zabawy i higieny. Mieścił szkołę dla 550 uczniów, ochronkę dla 150 dzieci i przytułek – internat dla 100 pensjonariuszy. W okresie II wojny światowej budynek zajmowany był przez Szpital św. Ducha, a później przez niemieckie urzędy. Obecnie od 1954 r. mieści się teatr dla dzieci „Baj”, który ma w swym repertuarze sztuki polskich autorów i adaptacje światowej literatury.
MYKWA – ul. Kłopotowskiego 31. Mykwa – to żydowska łaźnia rytualna, w której pobożni Żydzi dokonywali rytualnych kąpieli np. przed świętami religijnymi. Taki budynek zachował się na Pradze Północ, jako jedyny obiekt w Warszawie. Wybudowany został w latach 1911 –1914 według projektu architekta z Berlina Nauma Hornsteina. Była to część dużego zespołu zabudowań praskiej gminy żydowskiej. Budynek mykwy zbudowano z czerwonej cegły. Posiada on dwa skrzydła: frontowe, które liczy dwie kondygnacje i zachodnie oraz detale architektoniczne: gzymsy, obramienia okien i pilastry. Niestety nie zachowała się attyka z cokołami, pomiędzy którymi umieszczone były balustrady. We wnętrzu mykwy znajdował się basen z wodą o powolnym przepływie, a do dzisiaj zachowały się elementy dawnego wystroju posadzki i marmurowe schody. Po zakończeniu II wojny światowej obiekt został przebudowany i przeznaczony na siedzibę Centralnego Komitetu Żydów Polskich. Później mieściło się w nim przedszkole, a obecnie swoją siedzibę ma Wielokulturowe Liceum Humanistyczne im. Jacka Kuronia.
KAMIENICA POD SOWAMI – skrzyżowanie ulic Jagiellońskiej i Okrzei. Kamienica mieszcząca się na rogu ulic Okrzei i Jagiellońskiej należy do najwartościowszych zabytków na Pradze. Dzięki rzeźbom uskrzydlonych sów umieszczonych na fasadzie kamienica otrzymała nazwę „Domu pod Sowami” lub „Kamienicy pod Sowami”. Oprócz sów obecne są także inne elementy dekoracyjne płaskorzeźby nietoperzy i mitycznych smoków. Kamienica została wzniesiona około 1906 r. przez architektów: Henryka Stifelmana i Stanisława Weissa dla księcia Witolda Massalskiego , jako kamienica czynszowa. Przed II wojną światową na parterze kamienicy znajdowała się restauracja „U Abrama”, której właścicielem był Abraham Kronenberg. Właściciel wobec nękających go często bojówek nacjonalistycznych, które niszczyły szyld restauracji, postanowił zmienić nazwę na inną, wybierając pierwsze imię na literę „A”, jakie mu przyszło do głowy. Nowa nazwa brzmiała : „U Adolfa” , a szyld miał zawisnąć w dniu, w którym do władzy w Niemczech doszedł Adolf Hitler. W czasie okupacji restauracja zmieniła właściciela, którym został Apolinary Lewicki oraz nazwę na „Bar Rekord”. Po wojnie w miejscu restauracji otwarto aptekę, która istnieje do dzisiaj.
BAZAR RÓŻYCKIEGO – ul. Targowa 56. Popatrzyliśmy z daleka na osławiony najstarszy bazar Warszawy. W 1901 roku znany farmaceuta i społecznik Julian Józef Różycki nabył kilka posesji i budynków w obrębie ulic: Targowej, Ząbkowskiej, Brzeskiej i Kępnej. Dało to początek bazarowi, który od nazwiska założyciela i właściciela nazywany jest Bazarem Różyckiego. Nazwa i oczywiście sam bazar istnieje po dzień dzisiejszy i liczy sobie ponad 100 lat.
SYNAGOGA – ul. Targowa 50/52 . Niestety nie udało nam się zwiedzić drugiej synagogi na Pradze Północ. Stanowiła ją bóżnica mieszcząca się w oficynie kamienic, przy wejściu na Bazar Różyckiego. Synagoga została wybudowana w II połowie XIX wieku, jako oficyna kamienic Rothbitów i Sokołowskiego. W głównej sali zachowały się polichromie, które wykonano w 1934 r. (według kalendarza hebrajskiego w 5694 roku). Są to jedyne zachowane na Mazowszu autentyczne malowidła z żydowskiego domu modlitwy. Przedstawiają one modlących się Żydów pod jedyną zachowaną ścianą Świątyni Jerozolimskiej (stąd jej nazwa), Grób Racheli w Betlejem, czy znaki symbolizujące miesiące hebrajskiego kalendarza. Dzięki ocalonym inskrypcjom wiadomo, że fundatorami owych malowideł byli bracia: Izrael, Jehuda, Jehoszua, Józef i Zewa , synowie Dawida Grinsztajna. Niestety nieznane są losy synagogi w czasie II wojny światowej. Prawdopodobnie wnętrze zostało zdewastowane. Natomiast po wojnie w synagodze urządzono magazyn i garaż, a część polichromii została zamalowana. O przeznaczeniu obiektu zapomniano na wiele lat. Dopiero w 1996 r. dzięki dwóm varsavianistom Januszowi Sujeckiemu i Jarosławowi Zielińskiemu poznano pierwotne przeznaczenie budynku. Obecnie w budynku tworzone jest Muzeum Warszawskiej Pragi.
Poznaliśmy tylko niektóre pozostałości po dawnym świecie, ludziach, domach, sklepikach, warsztatach, plątaninie ulic tętniących życiem. Przechodzimy obok takich miejsc prawie codziennie, niekiedy nic o nich nie wiedząc. Wydaje się, że tylko w umysłach ludzi z bagażem doświadczeń życiowych zrodzi się jakaś refleksja nad zawiłościami losu, refleksja nad życiem, przemijaniem , nieuchronnością i nieodwracalnością straty a może nadzieją na lepsze ?
Źródło – http://www.fundacja-hereditas.pl/praga/prezentacje/album_zydowski.pdf
Opracowała: Janina Choińska
